Het is nu bijna een maand geleden dat de Belgische regering drastische maatregelen trof om de uitbraak van het Coronavirus in te perken. Wat mij daarbij vooral opviel? Hoe snel de Belgische bevolking (en bij uitbreiding de rest van de wereld) haar gedrag aanpaste. En dat bijna zonder tegenstribbelen.
De aard van de maatregelen, de snelheid waarmee ze werden ingevoerd en de ingrijpende gevolgen die ze hebben op onze levens, zetten een hoop klassieke denkbeelden over klimaat en gedragsverandering op hun kop.
In wat volgt deel ik een aantal lessen die ik de voorbije weken heb getrokken.
LES 1: Tijd om enkele paradigma’s los te laten
Paradigma 1: “Angst is een slechte drijfveer om het gedrag van mensen te veranderen.”
De consensus bij specialisten in gedragsverandering vandaag? Dat wie bang wordt gemaakt, zich afsluit voor je boodschap of erger: zich nog harder gaat focussen op het te vermijden gedrag.
Vandaag zien we iets helemaal anders: angst als motor voor gedragsverandering. Denk aan de beelden uit de Italiaanse ziekenhuizen. Denk aan de constante stroom van waarschuwingen en dreigingen. Ze maken de angst concreet, brengen haar dichtbij, geven haar een persoonlijke dimensie (Overkomt het mij? Overkomt het mijn familie?)… en zijn net daarom een enorm krachtige motivatie om onze levens ingrijpend te veranderen.
Angst verbindt de motieven van de overheid en het begrip van de bevolking in een gemeenschappelijk verhaal van gelijklopende belangen.
De les die we kunnen trekken voor het klimaat? Dat doemscenario’s contraproductief werken, kunnen we onderhand wel vergeten. Een concreet beeld van de maatschappelijke drama’s op korte termijn met een brug naar de persoonlijke gevolgen kan effectief zijn.
Paradigma 2: “We kunnen mensen niet vragen om hun comfort op te geven.”
Het stond in steen gebeiteld: dreigen mensen hun comfort te verliezen, dan haken ze af. Daarom kunnen we ‘vleesvervangers’ kopen (terwijl die niets met vlees te zien hebben). En daarom brengen bouwbedrijven ‘comfortverhogende’ (en niet: energiebesparende) isolatie aan de man.
Wat vandaag gebeurt, staat daar lijnrecht tegenover. Mensen geven hun allerhoogste comfort, namelijk hun bewegingsvrijheid, zomaar op voor het maatschappelijk belang. Dat blijkt trouwens ook uit de datagegevens van onze mobiele telefoons. Hebben mensen dan toch een pak meer gemeenschapszin dan we altijd hebben aangenomen?
Paradigma 3: “Duurzame verandering moet groeien van onderuit.”
Een andere populaire gedachte: verandering die wordt opgelegd, is gedoemd om te mislukken. Vanuit die logica ontstond zelfregulering voor bedrijven en het geloof in gedragsverandering aan de hand van opportuniteiten.
Dat die populaire gedachte wringt, dat wisten we eigenlijk al. Vaak botst iets dat wordt opgelegd eerst op tegenstand, maar ontstaat er na verloop van tijd wel een draagvlak voor. Denk maar aan het rookverbod of autovrije straten. Ook de industrie innoveert veel sneller onder druk van duidelijke richtlijnen dan via zelfregulering.
In deze crisis lag de kiem bij een aantal bedrijven die preventief de deuren sloten en mensen die zich spontaan herorganiseerden. Maar: dit gedrag werd van bovenaf vergroot, verstrengd en veralgemeend - zonder noemenswaardige tegenstem.
Paradigma 4: “Grootschalige verandering moet hand in hand gaan met economische winst.”
Klimaatregels? Die moeten, als het van politici afhangt, vooral realistisch zijn. Zelfs wanneer wetenschappers beweren dat onmiddellijke actie niet alleen wenselijk, maar ook noodzakelijk is.
Ik merk daarbij graag op dat jouw en mijn ‘realistisch’ niet hetzelfde ‘realistisch’ is als dat van onze politici. Wij bedoelen met realistisch simpelweg ‘haalbaar’. Politici bedoelen meestal ‘zonder negatief effect op het BBP’. Toch een belangrijk nuanceverschil.
Ook deze hang naar ‘realistische maatregelen’ houdt niet langer steek. De crisis die we nu doormaken maakt duidelijk de economie er is om de mensheid te ondersteunen, niet omgekeerd. En dat ziet de overgrote meerderheid van de burgers nu ook in. Het TINA-argument voor het economisch denken is van de baan.
Paradigma 5: “Bedrijven zijn niet klaar voor een radicale omschakeling van de productie.”
Bedrijven argumenteren dat ze gewoon produceren waar vraag naar is. Beleidsmakers verklaren dat ze geen maatregelen willen nemen die indruisen tegen de belangen van bedrijven. En zo raken we geen stap vooruit.
Vandaag blijkt dat heel wat bedrijven hun productie vrijwillig aanpassen, zomaar, om het maatschappelijk belang te dienen. Alsico en Marie Jo maken mondmaskers; Ambev maakt handgels; … Nog anderen, zoals ToGoodToGo, draaien hun hele businessmodel om.
Ik merk met andere woorden op dat bedrijven niet alleen bereid zijn hun eigen belang, maar ook dat van de gehele maatschappij te dienen. En dat is een hoopgevende vaststelling.
LES 2: We zien ook enkele belangrijke wetmatigheden bevestigd
Wetmatigheid 1: We hebben vastberaden leiders nodig
Kijk hoe Macron de Fransen toespreekt. Kijk hoe Conte plots de vader van de natie wordt. En kijk hoe ook hier premier Wilmès of Alexander De Croo rustig, zelfverzekerd en dwingend de natie toespreken.
Ze zijn niet op zoek naar draagvlak maar naar een weg uit de crisis, en nét die houding, maakt hen wellicht populair.
Wat ook helpt is dat morele leiders dezelfde boodschap brengen als deze politiek leiders. Worden klimaatwetenschappers nog al te vaak weggezet als alarmisten, dan zijn de virologen vandaag wél een kompas voor onze beleidsmakers. Politici die de wetenschappelijke consensus bevestigen en volgen: het zorgt razendsnel voor een breed draagvlak bij de bevolking.
Wetmatigheid 2: Het belang van een duidelijke, eenduidige boodschap
Kent u de Effie Award? Dat is een jaarlijkse reclameprijs voor de meest effectieve campagne. Wel, dit jaar mag die van mij naar Maggie De Block gaan. Haar slogan “Blijf in uw kot” is kort, makkelijk te onthouden en duidelijk voor de hele bevolking. Radiozenders zoals MNM gingen er meteen mee aan de slag, zodat haar boodschap zelfs jongeren bereikte.
Wetmatigheid 3: Directe feedback wérkt
Welke wending de statistieken ook nemen, we krijgen elke dag updates die dezelfde boodschap versterken. Zijn er minder doden? Dan wordt ons verteld dat we deze inspanningen, die hun vruchten afwerpen, moeten volhouden. Zijn er net meer doden? Dan mogen we niet opgeven en moeten we deze inspanningen volhouden om het tij te keren. Deze vorm van directe feedback werpt onmiskenbaar haar vruchten af: we moeten hier samen door.
Er zijn vandaag nauwelijks, bijna geen stemmen, die een ander geluid laten horen. Dat is enorm belangrijk om elke mogelijke vorm van twijfel in de kiem te smoren. En net daarom ook een les die we zeker in de klimaatdiscussie moeten meenemen.
Wetmatigheid 4: Verandering valt in realiteit best mee
Ik haalde het al even aan. Het rookverbod? In het begin de doodgraver van ons sociale leven; vandaag een no-brainer. De autoluwe straten? Compleet verguisd vooraf; toegejuicht vandaag.
Het is nog veel te vroeg om de gevolgen van deze ‘lockdown light’ op onze levenskwaliteit in te schatten. Enerzijds is er voor velen een evenwichtiger work-life balance, minder files en een betere connectie met de gezinsleden. Anderzijds weegt de tol van de eenzaamheid, de drukte van de kinderen en de haperende wifi-verbinding.
Maar met de desperate berichten over een massaal gemis aan pretparken, aan café-bezoeken en aan massa-events lijkt het vooralsnog mee te vallen. Het enige wat we voorlopig écht lijken te missen is het sociaal contact met onze vrienden en met onze familie.
LES 3: En er is hoop
Vaststelling 1: Een gezamenlijke uitdaging zorgt voor verbondenheid
Deze crisis leidt niet tot egoïsme (dat hamsteren viel best wel mee), maar wel tot solidariteit. We klappen voor de zorg, zamelen centen in voor de horeca, we produceren mondmaskers waar mogelijk, doen boodschappen voor onze buren en inspireren elkaar met leuke activiteiten om de tijd te doden.
Zoal Rutger Bregman het stelt: we herwaarderen wat we hebben. Dat is: een gemeenschap die werkt, een goed georganiseerde zorgsector, een bruisend cultureel leven - dat nu helaas even op slot is.
Vandaag verenigen we ons om die manier van leven te bestendigen. Dat is, natuurlijk, omdat we niemand de schuld van deze crisis in de schoenen schuiven; die is er nu eenmaal. Al wat we kunnen doen, is er samen tegen vechten.
Dat is een erg interessant inzicht voor klimaatactivisten. Het gros van deze activisten wijst namelijk wél de hele tijd met de vinger. Of het nu jongeren zijn die de excessen van vorige generaties aanhalen, of consumenten die naar industrieën wijzen; iedereen wijst wel naar iemand anders en vice versa.
Voor mij is het duidelijk. Het is tijd voor een reboot. De klimaatproblemen zijn er nu eenmaal. Al wat we kunnen doen is samen beslissingen nemen om er tegen te vechten. En dat het liefst met sterk politiek leiderschap.
Vaststelling 2: Zachte, menselijke waarden primeren over harde financiële wetten
Zag je hoe gedwee de vertegenwoordigers van de bankensector knikten toen Alexander De Croo hen mee in het financiële bad trok? Ze hadden weinig andere keus. We moeten onze samenleving redden. Dan telt zo veel mogelijk winst maken even niet.
Kredieten worden opgeschort, de staatsschuld doet er niet toe en er wordt volop onderhandeld over Europese obligaties. Logisch. De economie moet nu even wijken voor de volksgezondheid. En ook op kleinere schaal zien we heel wat vrijwilligers aan de slag en bedrijven die gratis werken. Blij dat we in tijden van crisis onze prioriteiten kennen.
Vaststelling 3: Het voorzorgsprincipe wint aan kracht
De klimaatwetenschappers van het IPCC formuleren steeds verschillende scenario’s: een minimaal, een waarschijnlijk en een doemscenario. Dat laatste, die kleine kans op een hele grote ramp, noemen we het staartrisico of de zwarte zwaan.
Zo’n staartrisico is niet populair bij populisten en klimaatrealisten. We hoeven de werkelijkheid niet erger voor te stellen dan ze is, beweren zij. Bovendien is de kans dat zoiets gebeurt erg onwaarschijnlijk - en dus houden we er maar beter geen rekening mee.
Het Coronavirus toont haarscherp aan wat de maatschappelijke kost van zo’n staartrisico kan zijn.
Willen we die staartrisico’s met betrekking tot het klimaat tot een minimum beperken, dan moet de prijs per kilo CO2 met een factor 100, of zelfs 1.000 omhoog. Zo wordt het bijzonder interessant om veel sneller te investeren in hernieuwbare energie, circulaire stromen, … Het pleidooi van klimaatwetenschappers om de steun aan noodlijdende luchtvaartmaatschappijen afhankelijk te maken van de mate waarin ze vergroenen, is daar een inspirerend en hoopvol voorbeeld van.
Mijn conclusie?
Mijn conclusie? Ik koester vooral hoop. Deze Corona-crisis:
Maakt beslissingen die een maand geleden onmogelijk leken, vanzelfsprekend;
Laat ons dingen doen en denken waarvan we vroeger de noodzaak niet zagen;
Brengt ons inzichten bij waar we lange tijd blind voor waren.
Laat ons deze zaken goed capteren en meenemen naar de toekomst. Dan wordt deze crisis niet enkel een drama, maar ook een les.